قوانین و استانداردهای مهم لوله‌کشی گاز در ساختمان‌ها

لوله‌کشی گاز طبیعی یکی از حساس‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌های تاسیسات هر ساختمانی است که مستقیما با ایمنی و جان ساکنین در ارتباط است. گاز، همان‌قدر که منبعی برای آسایش و رفاه است، در صورت اجرای غیراصولی می‌تواند به تهدیدی جدی تبدیل شود. خطراتی مانند نشت گاز، انفجار و مسمومیت با مونوکسید کربن (گازگرفتگی)، همگی نتایج تلخ نادیده گرفتن استانداردها هستند. مهم نیست در حال ساخت یک بنای جدید هستید یا بازسازی یک ملک قدیمی، رعایت دقیق مقررات، تضمین‌کننده آرامش خاطر شماست. در این مطلب قصد داریم به بررسی مهم‌ترین قوانین، الزامات فنی، نکات اجرایی و توصیه‌های ایمنی در زمینه لوله‌کشی گاز بپردازیم. با ما همراه باشید!

مبانی قانونی و نهادهای نظارتی گاز در ایران

اجرای لوله‌کشی گاز در ایران یک فرآیند سلیقه‌ای نیست، بلکه مجموعه‌ای از قوانین مدون و لازم‌الاجراست که توسط نهادهای مختلف تدوین و نظارت می‌شود. آشنایی با این نهادها به شما کمک می‌کند تا بدانید چه کسانی مسئولیت ایمنی سیستم گاز ساختمان شما را بر عهده دارند و چرا باید کار را تنها به متخصصان تاییدشده بسپارید. عدم رعایت این ضوابط نه تنها منجر به عدم تایید سیستم و وصل نشدن گاز می‌شود، بلکه مسئولیت حقوقی و کیفری سنگینی را در صورت بروز حادثه متوجه مالک و مجری خواهد کرد.

• مقررات ملی ساختمان (مبحث ۱۷): این کتاب قانون، اصلی‌ترین مرجع فنی و حقوقی برای طراحی، اجرا و نظارت بر سیستم‌های لوله‌کشی گاز طبیعی در ساختمان‌هاست. تمامی مهندسان، مجریان و ناظران موظف به رعایت کامل بندهای آن هستند.
• شرکت ملی گاز ایران: این شرکت علاوه بر تامین گاز، دستورالعمل‌ها و استانداردهای تکمیلی را برای نصب کنتور، رگولاتور و انشعابات تدوین و ابلاغ می‌کند و تایید نهایی آن برای وصل جریان گاز لازم است.
• سازمان نظام مهندسی ساختمان: این سازمان بر صلاحیت فنی مهندسان طراح و ناظر و همچنین مجریان ذی‌صلاح نظارت دارد. تاییدیه نهایی لوله‌کشی گاز باید توسط مهندس ناظر عضو این سازمان صادر شود.

هرگز فرآیند لوله‌کشی گاز را به افراد فاقد صلاحیت و مجوز نسپارید. مجریان تاییدشده از سوی سازمان نظام مهندسی، دانش فنی کافی برای اجرای کار مطابق با مبحث ۱۷ را دارند. به یاد داشته باشید که هرگونه صرفه‌جویی در این بخش، می‌تواند به قیمت به خطر افتادن جان و مال شما تمام شود. پیش از شروع کار، از مجری خود بخواهید تا مجوزها و صلاحیت‌های لازم را به شما ارائه دهد تا از یک اجرای ایمن و استاندارد اطمینان حاصل کنید و در مراحل اداری دچار مشکل نشوید!

استانداردهای فنی و الزامات اجرایی لوله‌کشی گاز

این بخش، قلب تپنده ایمنی در سیستم لوله‌کشی گاز است. رعایت دقیق جزئیات فنی، از انتخاب نوع لوله و اتصالات گرفته تا تعیین مسیر عبور آن، تفاوت میان یک سیستم ایمن و یک سیستم پرخطر را رقم می‌زند. هر مرحله از اجرا باید منطبق بر ضوابط مبحث ۱۷ مقررات ملی ساختمان باشد تا از بروز خوردگی، نشت، آسیب فیزیکی و سایر خطرات احتمالی در آینده جلوگیری شود. 

استانداردهای انتخاب لوله و اتصالات

انتخاب مصالح استاندارد، اولین و اساسی‌ترین گام در تضمین کیفیت لوله‌کشی گاز است. استفاده از لوله‌ها و اتصالات نامرغوب یا نامناسب، حتی با بهترین اجرا، یک سیستم ضعیف و ناایمن ایجاد می‌کند. مهم‌ترین استانداردهای انتخاب لوله و اتصالات عبارت‌اند از:

• لوله بدون درز (مانیسمان): مناسب برای فشار بالا و خطوط اصلی
• لوله درزدار (API): فقط برای لوله‌کشی داخلی با فشار ضعیف
• روش اتصال اصلی: جوشکاری استاندارد
• اتصالات رزوه‌ای: استفاده بسیار محدود و فقط در شرایط خاص

مسیر لوله‌کشی و حریم‌های مجاز

مسیر عبور لوله گاز به اندازه کیفیت مصالح اهمیت دارد. طبق مقررات، عبور لوله گاز از فضاهای زیر مطلقا ممنوع است:

• داکت آسانسور
• کانال‌های تهویه
• دودکش‌ها
• سقف‌های کاذب
• اتاق خواب
• حمام و سرویس بهداشتی 

دلیل این ممنوعیت، عدم دسترسی برای بازرسی، احتمال تجمع گاز در فضاهای بسته و خطر آسیب‌دیدگی لوله است. در لوله‌کشی روکار، لوله باید به طور منظم با بست‌های مناسب به دیوار مهار شود. همچنین رعایت فواصل استاندارد از سایر تاسیسات الزامی است؛ برای مثال، لوله گاز باید حداقل ۱۰ سانتی‌متر از کابل‌های برق و ۵ سانتی‌متر از لوله‌های آب فاصله داشته باشد تا از بروز خطراتی مانند برق‌گرفتگی یا خوردگی جلوگیری شود.

الزامات نصب شیرآلات و تجهیزات

شیر اصلی (Master Valve) باید در دسترس‌ترین نقطه ورودی ملک، قبل از کنتور، نصب شود تا در مواقع خطر بتوان به سرعت جریان گاز کل ساختمان را قطع کرد. همچنین، برای هر وسیله گازسوز (مانند بخاری، آبگرمکن و اجاق گاز) باید یک شیر قطع و وصل مجزا در نزدیکی آن نصب شود. این کار امکان تعمیر یا تعویض هر وسیله را بدون نیاز به قطع گاز کل واحد فراهم می‌کند. نصب کنتور و رگولاتور نیز توسط شرکت گاز و طبق استانداردهای مشخصی از نظر ارتفاع، حریم و تهویه انجام می‌شود تا عملکرد صحیح و ایمنی آن‌ها تضمین شود!

دودکش‌ها و تهویه: مکملی حیاتی برای ایمنی

وسایلی مانند بخاری و آبگرمکن دیواری که اکسیژن مورد نیاز خود را از محیط داخل دریافت می‌کنند (احتراق-باز)، محصولاتی خطرناک از جمله مونوکسید کربن (CO) تولید می‌کنند. این گاز بی‌رنگ، بی‌بو و بسیار سمی است و در صورت تجمع در فضای بسته، به سرعت باعث خفگی و مرگ می‌شود. وظیفه اصلی دودکش، مکش و هدایت کامل این گازهای سمی به خارج از ساختمان است. هرگونه نقص در عملکرد دودکش، مانند گرفتگی، عدم شیب مناسب یا کوتاه بودن ارتفاع، باعث بازگشت گازهای سمی به داخل فضا شده و فاجعه به بار می‌آورد.

همانطور که خروج گازهای سمی اهمیت دارد، ورود هوای تازه (اکسیژن) برای سوختن کامل نیز حیاتی است. اگر در یک فضای بسته و بدون تهویه، وسیله گازسوز روشن باشد، به مرور اکسیژن محیط مصرف می‌شود و احتراق ناقص صورت می‌گیرد. این امر تولید مونوکسید کربن را به شدت افزایش می‌دهد. طبق مقررات، در هر فضایی که وسیله گازسوز نصب شده است (مانند آشپزخانه)، باید یک دریچه تهویه دائمی به هوای آزاد وجود داشته باشد تا اکسیژن لازم برای سوختن به طور مستمر تامین شود. پوشاندن یا مسدود کردن این دریچه‌ها به بهانه جلوگیری از ورود سرما، کاری بسیار خطرناک است.

آزمون، بازرسی و تحویل نهایی سیستم

پس از اتمام اجرای لوله‌کشی و قبل از وصل شدن جریان گاز، مرحله حساس و سرنوشت‌ساز آزمون و بازرسی فرا می‌رسد. این مرحله، به نوعی حکم گواهی سلامت کل سیستم را دارد و تضمین می‌کند که تمامی مراحل قبلی، از انتخاب مصالح تا اجرا، به درستی و طبق استانداردها انجام شده است. انجام تست‌های دقیق و بازرسی موشکافانه توسط مهندس ناظر، آخرین سد دفاعی در برابر خطرات احتمالی است و تا زمانی که تاییدیه این مرحله صادر نشود، شرکت گاز مجاز به وصل انشعاب نخواهد بود. 

آزمون فشار و نشت‌یابی 

هدف این آزمون، اطمینان از عدم وجود هرگونه نشتی در کل شبکه لوله‌کشی، جوش‌ها و اتصالات است. طبق مبحث ۱۷، این تست با استفاده از فشار هوا (و نه گاز) در دو مرحله انجام می‌شود. در تست اولیه، فشار مشخصی به شبکه تزریق می‌شود و برای مدت زمان معینی (مثلا ۲۴ ساعت) ثابت نگه داشته می‌شود. اگر افت فشاری مشاهده نشود، به معنای عدم وجود نشتی است. پس از آن، تست نهایی با فشار کمتر و در حضور مهندس ناظر انجام می‌شود تا سلامت سیستم به طور قطعی تایید شود. این آزمون‌ها تضمین می‌کنند که شبکه کاملا آب‌بند و ایمن است.

بازرسی نهایی توسط مهندس ناظر

پس از موفقیت‌آمیز بودن تست فشار، مهندس ناظر بازرسی چشمی و کنترلی خود را آغاز می‌کند. او یک چک‌لیست دقیق را دنبال می‌کند که شامل موارد زیر است:

• کنترل کیفیت جوش‌ها
• بررسی مسیر عبور لوله‌ها 
• عدم عبور لوله از فضاهای ممنوعه
• کنترل فواصل استاندارد لوله از کابل برق و لوله‌های آب
• بررسی نصب صحیح و دسترسی آسان به شیرآلات 
• کنترل کیفیت پوشش ضدزنگ و عایق‌کاری لوله‌ها 

مهندس ناظر وظیفه دارد هرگونه مغایرت با نقشه و مقررات را گزارش کرده و تا زمان رفع کامل نواقص، از تایید کار خودداری کند.

فرآیند تایید و وصل گاز

پس از اینکه سیستم لوله‌کشی تمامی مراحل تست فشار و بازرسی نهایی را با موفقیت پشت سر گذاشت، مهندس ناظر فرم‌های مربوطه را مهر و امضا می‌کند و تاییدیه نهایی را صادر می‌کند. این تاییدیه به منزله یک گواهی رسمی است که نشان می‌دهد سیستم لوله‌کشی گاز ساختمان مورد نظر، کاملا منطبق بر مقررات ملی ساختمان اجرا شده و ایمن است. مالک ساختمان باید با در دست داشتن این مدرک به شرکت گاز منطقه مراجعه کند و فرآیند اداری لازم برای نصب کنتور و وصل نهایی انشعاب گاز را طی کند. بدون این تاییدیه، فرآیند وصل گاز به هیچ عنوان امکان‌پذیر نخواهد بود.

توصیه‌های ایمنی

آگاهی و رعایت نکات ایمنی توسط ساکنین، بخش مهمی از فرهنگ استفاده ایمن از گاز طبیعی است. سهل‌انگاری در استفاده و بی‌توجهی به علائم هشداردهنده می‌تواند بهترین سیستم‌ها را نیز با خطر مواجه کند. بنابراین، بسیار مهم است که علاوه بر اطمینان از زیرساخت فنی، دانش کافی برای بهره‌برداری ایمن از این انرژی را نیز داشته باشید:

• بررسی دوره‌ای: هر چند وقت یکبار، اتصالات و شلنگ‌های وسایل گازسوز را با کف صابون از نظر نشتی بررسی کنید.
• حس بوی گاز: به محض استشمام بوی گاز، فورا شیر اصلی را ببندید، درها و پنجره‌ها را باز کنید، از زدن هرگونه کلید برق یا روشن کردن آتش خودداری کنید و با شماره امداد گاز (۱۹۴) تماس بگیرید.
• رنگ شعله: شعله وسایل گازسوز باید به رنگ آبی بسوزد. شعله زرد یا نارنجی نشانه احتراق ناقص و خطرناک است و باید توسط سرویس‌کار مجاز بررسی شود.
• شلنگ‌های استاندارد: همیشه از شلنگ‌های لاستیکی استاندارد و تقویت‌شده مخصوص گاز استفاده کنید و طول آن‌ها نباید بیشتر از ۱.۵ متر باشد. آن‌ها را با بست‌های فلزی مناسب محکم کنید.
• عدم استفاده از لوله به عنوان آویز: هرگز از لوله‌های گاز برای آویزان کردن لباس یا سایر اشیا استفاده نکنید. 
• نصب سنسور نشت‌یاب و مونوکسید کربن: برای افزایش ایمنی، به‌ویژه در فضاهای بسته، از سنسورهای هشداردهنده نشت گاز و مونوکسید کربن استفاده کنید.
• سرویس سالانه: وسایل گازسوز خود، به‌ویژه پکیج و آبگرمکن را به صورت سالانه توسط سرویس‌کاران مجاز سرویس کنید.

رعایت این نکات ساده و کم‌هزینه، نقش بسیار بزرگی در پیشگیری از حوادث ناگوار دارد. ایمنی یک مسئولیت مشترک میان مجریان، ناظران و مصرف‌کنندگان است. هوشیاری شما به عنوان مصرف‌کننده، حلقه نهایی و تکمیل‌کننده این زنجیره ایمنی است. هرگز به علائم هشداردهنده بی‌توجهی نکنید و در صورت مشاهده هرگونه مورد مشکوک، فورا از متخصصان کمک بگیرید. 

حرف آخر

هدف از تمامی این قوانین، حفظ جان و مال ساکنین در برابر خطرات جبران‌ناپذیری چون نشت گاز و انفجار است.

برای اطمینان از اجرای صحیح تمامی این مراحل، از سپردن کار به افراد غیرمتخصص جدا خودداری کنید. اگر برای پروژه خود به دنبال متخصصین تایید شده در زمینه تاسیسات و لوله‌کشی گاز هستید، می‌توانید با ثبت درخواست خود در وب‌سایت املاکداران، به راحتی به شبکه‌ای از بهترین و مجرب‌ترین کارشناسان دسترسی پیدا کنید. پس همین حالا به مشاغل ساختمانی این وبسایت مراجعه کنید و درخواست خود را ثبت کنید!

سوالات متداول

۱. آیا لوله‌کشی گاز توسط افراد غیرمجاز امکان‌پذیر است؟

خیر، فقط مجریان دارای صلاحیت از سوی سازمان نظام مهندسی مجاز به این کار هستند.

۲. چه نوع لوله‌ای برای لوله‌کشی گاز مناسب‌تر است؟

لوله‌های فولادی بدون درز (مانیسمان) بهترین گزینه برای ایمنی و دوام هستند.

۳. آیا نصب دودکش استاندارد برای وسایل گازسوز الزامی است؟

بله، نصب دودکش با شیب و ارتفاع استاندارد برای جلوگیری از گازگرفتگی ضروری است.

۴. چه زمانی باید سیستم لوله‌کشی گاز ساختمان تست و بازرسی شود؟

قبل از وصل شدن جریان گاز، باید بر روی سیستم تست فشار و بازرسی کامل شود.